1) Koleksiyonun yapım amacı:
1- Bir Türk koleksiyoncusu olarak yabancı temalı bir koleksiyonun Türkiye’de de tamamlanabileceği konusunda deneyim sahibi olmak.
2- Oyuncak üreticilerinin oyuncaklarla çocuklarda yaratıcılığın gelişmesine nasıl katkıda bulundukları konusunu tartışmak, yeni bir bakış açısı oluşturmak.
3- Dönem dönem ülkemizde de yaşanan petrol krizlerinin sonucu ortaya çıkan sıkıntıların suçunu tamamen o günün yöneticilerine ve beceriksizliğine bağlayan ve buradan hareketle geçmişle ilgili lâf eden, politika geliştirenlerin öncelikle dünya konjonktürüne bakmaları ve bilgilenmeleri için uyarmak.
4- Bu arabalarla oynayan, biriktiren, 1970’lerde çocukluğunu yaşayan dostlara keyifli bir nostalji yaşatmak.
2) Zowees
Zowees, 1972 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde Shell benzin istasyonlarında belli bir miktar benzin satın alan ailelerin çocuklarına promosyon olarak verilmek üzere hazırlanır. Promosyon kararı alındıktan hemen sonra bir seri üretim Mattel firmasında gerçekleşir ve 8 çeşitten oluşan araba piyasaya sürülür. Çocuklar bu şirin, saçma sapan arabaları çok severler.
.
.
.
.
Ancak promosyon başladıktan kısa bir süre sonra İsrail ile Mısır ve Suriye arasında Yom Kippur savaşı patlak verir. 15 Ekim 1973 tarihinde Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri Birliği OAPEC (OAPEC, OPEC üyesi Arap ülkeleriyle Mısır ve Suriye’den oluşur) ABD ve birlikte hareket ederek İsrail ordusuna destek veren Batılı ülkelere petrol ambargosu koyar ve bu ülkelere petrol ihraç etmeyeceğini ilan eder. Bu arada OPEC üyesi diğer ülkeler de fırsattan istifade dünya petrol fiyatlarını yükselterek ülkelerinin gelir kaynaklarını artırmaya karar verirler. 1973 yılında petrol fiyatlarındaki şaşkınlık verici artış tüm dünyayı etkiler. Bu durum 1929 krizinden beri küresel anlamda yaşanan en önemli ekonomik krizdir. Nihayetinde bu durum 1973-74 yıllarında Amerikan Borsasının çöküşüne neden olur.
Bütün bu gelişmelerin yaşanması üzerine Amerika’da yokluğa çare olarak benzine karne uygulaması getirilmesine karar verilir. Plakaları tek numarayla biten araç sahipler ancak ayın tek günlerinde, çift numaralı plakalı araçlar da ayın çift günlerinde benzin alacaklardır. Bazı ABD eyaletlerinde benzin satışı için üç renkli bayrak uygulaması yapılır; yeşil bayrak karnesiz satış, sarı bayrak karneyle satış, kırmızı bayrak ise benzinin bulunmadığını gösterir. 1974-75 yıllarında Amerika Birleşik Devletleri Enerji Bakanlığınca kuponlar basılsa da kullanıma girmez, kriz çözülür.
Ancak petrol krizi patlak vermeden önce yüzbinlerce kurşun arabayı halka bedava dağıtmayı hedefleyen ve dağıtıma başlayan Shell yönetimi, ekonomik koşulların kötüye gitmesi sonucu projeyi bu haliyle sürdüremez. Ürünü bedava dağıtmaktan vaz geçer ve “Zowees”leri benzin istasyonlarında satmaya karar verir. Arabaların fiyatı 49 Cent olarak belirlenir. Bu arada stoklar da tükenmiştir.
İkinci parti imalat gerçekleştirilir.
Bir süre sonra koleksiyoncular yeni bir durumun farkına varırlar. 8 arabadan oluşan koleksiyonun promosyon olarak piyasaya sürülenleri ile sonradan satışa konanları arasında ufak tefek farklılıklar vardır. Böylelikle koleksiyon konusu arabaların sayısı 16’ya ulaşır.
1972 yılının sonunda 16 farklı tipten oluşan arabalara 1973 yılında üretilen 6 farklı tip daha katılır. Yeni seri çok daha az sayıda üretilir. Böylelikle koleksiyon konusu arabaların sayısı 24’e ulaşır. Konu ile ilgili birtakım yayınlarda bazı bilinmeyen prototiplerin olduğu görülmekteyse de bunlar sadece üretim öncesi denemeler olup, piyasaya sürülmediğinden konumuz dışında kalmaktadır.
Aynı dönemde Amerika Birleşik Devletleri’nde üretilen örneklerden hareketle İngiltere’de de 5 farklı tipte “Zowees” üretilmiştir. “English Hat” “Hot Dog Stand”, “Parking Meter”, “Telephone Box”, “Traffic Light”. İngiltere’de turizm ofislerinde hatıra eşyası olarak satılmıştır. Çok az sayıda üretildiğini tahmin ettiğim bu seriden bugüne dek hiçbir örneğe rastlamadım.
3) Koleksiyonun incelerken:
Hikâyede önemli bir husus da koleksiyona konu arabaların modellerinden kaynaklanmaktadır. Benim çocukluğum model arabalarla oynamakla geçti. Özellikle Matchbox, Majorette, Siku ve daha pek çoğu hayal alemimi süslerlerdi… Bir plastik araba vapurum vardı, arkadaşlarımla birlikte arabalara, kamyonlara manevralar yaptırarak araba vapuruna en fazla sayıda araç sığdırmaya çalışırdık. Çılgın araba modelleri hiç hoşumuz gitmezdi. Arabalarımızı gerçek hayattan, mahallemizden, gördüklerimizden seçiyorduk. Bu neden kaynaklanıyordu? Gelişimimizde ne denli etkili idi? Bilemiyorum… Ancak özellikle inşaatların önünde bulunan kum yığınların üzerinde yaptığımız yollarda kum yüklü plastik, (mutlaka dingilli olacak) kamyonların yüküyle birlikte batmasını sağlıyor, sonra onları devirmeden kurtarmaya çalışıyorduk.
Bu oyunlar sonraki yıllarda meslek hayatımda dev inşaat projelerinde sorumluluk aldığımda gerçek boyutlarıyla karşıma çıktığında o gerçekçi oyunların bu tarz problemleri çözmede müthiş yararını gördüm.
“Zowees”lere gelince…
Çılgın arabalar…
Peki ya Amerikalı çocuklar neden bizden farklı bir biçimde böylesi hayal ürünü oyuncaklardan keyif alıyorlardı, doğrusu bilmiyorum…
Acep bu arabalarla oynamanın çocuğun daha geniş hayaller kurmasına, ufkunun genişlemesine yardımcı olma gibi yararlı sonuçları mı oluyordu?
Bu arada başka bir şeyi belirtmeden geçemeyeceğim. 1972-1974 yıllarında Türkiye’de iktidarda bulunan Naim Talu ve Bülent Ecevit Hükümetleri patlak veren küresel petrol krizinin tam ortasında kalmışlardı. Buna Kıbrıs Harekatı’ndan dolayı Amerika Birleşik Devletleri tarafından konulan ambargo da tuz biber ekmişti.
Üzerinden yıllar geçtikçe işin aslı unutulmuş, büyük bir kolaycılıkla her iki başbakan döneminde başlayan ve daha sonra Süleyman Demirel Hükümeti döneminde de devam eden petrol krizi faturası, Bülent Ecevit’in hanesine yazılmıştı. Bu küçük koleksiyonun hikayesi bence unutkan ve art niyetli politika düşkünlerine yerelde yaşanan bazı sorunların küresel olaylarla bağlantılı olabileceğini hatırlatması bakımından da ilginçtir. İnsan koleksiyon yaparken hem eğlenir hem de öğrenir.
4) Koleksiyon nasıl?
Peki hoşlanmadığın, bunca eleştirdiğin, bu arabaları niye topladın derseniz…
Sanırım cevabı aşk olsa gerek…
Eşim Gülnur 70’lerin başında Amerika’da yaşayan bir genç kız, arabaları çok seviyor, çok erken yaşta (16) ehliyet almış, araba kullanıyor. 1977’de tanışıyoruz, 1982’de evleniyoruz. Amerika’daki odasından 2-3 parça eşya getiriyor, içlerinde 2 tane de Zowees var. Görür görmez dalga geçiyorum, bunlarla da oynanır mı?
Sonra internet dönemi başlıyor, bir gün bana:
Bak dalga geçtiğin arabaların adı “zowees”miş diyerek “ebay”de Zowees’in diğer modellerini gösteriyor, hikâyesini okuyorum, vuruluyorum…
Vitrine baktığında eşimi çocukluğuna götürsün, bir de benim peşin hüküm verme alışkanlığımı yüzüme çarpsın diye bu arabaların koleksiyonunu yapıp eksiklerini tamamlamaya çalışıyorum. 3 yıl uğraşıyorum, özellikle “Numb Skull” (kafatası) için çok uğraşıyorum, ama sonunda tamamlamayı başarıyorum.
5) Zowees koleksiyonu (A.B.D):
1a) Baby Buggy: Antenli (Shell Promosyonu) 1972
1b) Baby Buggy: Çekici topuzu var 1972
2a) Beddy Bye: Çekici topuzu var (Shell Promosyonu) 1972
2b) Beddy Bye: 1972
3a) Bumble Seat: Çekici topuzu var (Shell Promosyonu) 1972
3b) Bumble Seat: Antenli 1972
4a) Covered Draggin: Çekici topuzu var (Shell Promosyonu) 1972
4b) Covered Draggin: Antenli 1972
5a) Desperado: Çekici topuzu var (Shell Promosyonu) 1972
5b) Desperado: Şapkasının önü dik 1972
6a) Diablo: Çekici topuzu var (Shell Promosyonu) 1972
6b) Diablo: Kulakları yüksek 1972
7a) Red Knight: Çekici topuzu var (Shell Promosyonu) 1972
7b) Red Knight: Miğferinde süs var 1972
8a) Red Lighter: Çekici topuzu ve anteni var (Shell Promosyonu) 1972
8b) Red Lighter: 1972
9) Fire Truck: 1973
10) Goin’ Fishing: 1973
11) Home Sweet Home: 1973
12) Light My Fire: 1973
13) Numb Skull: 1973
14) Shifty: 1973
6) Zowees koleksiyonu (İngiltere):
1) English Hat
2) Hot Dog Stand
3) Parking Meter
4) Telephone Box
5) Traffic Light
7) Son sözler:
Zowees serisinde yer alan karakterlerden esinlenerek sonraki yıllarda da pek çok oyuncak yapıldı. Bunlardan bazıları da benim ilgi alanıma girdi. Zowees ile aralarındaki farkları görmek amacıyla bazılarını topladım. İleride paylaşacağım. Ancak tabii ki bu yeni arabaların ana gövdeleri hiçbir zaman kurşundan üretilmedi. Artık tamamıyla plastik…
Aslında bence bir anlamda kurşun askerleri de andıran Zowees “çılgın arabalar” geçmiş ile halen ulaşamadığımız gelecek arasında tuhaf bir ilişki kurmaya yaradığı için gözümde gittikçe daha çok değer kazanıyor…
Mert SANDALCI
15 Nisan 2019
04.30